Biorąc pod uwagę naszą przeprawę z KRS wynikającą ze skostniałych zapisów w ustawie o stowarzyszeniach oraz ustawie o działalności pożytku publicznego i wolontariacie – cieszę się z podjętych kroków zmierzających w kierunku nowelizacji tych ustaw. Przy Senacie RP działa Parlamentarny Zespół ds. Współpracy z Organizacjami Pozarządowymi.
Autorką poniższego tekstu jest Anna Krajewska z Instytutu Spraw Publicznych.
Obowiązująca obecnie ustawa została przyjęta na początku transformacji ustrojowej, w roku 1989, i nie wprowadzono w niej do tej pory żadnych poważniejszych zmian. W efekcie, zdaniem senatorów i części reprezentantów sektora pozarządowego, przepisy dotyczące funkcjonowania stowarzyszeń w Polsce stały się już nieco anachroniczne i nieprzystające do zmieniających w ciągu dwudziestu lat realiów (chociażby członkostwa Polski w Unii Europejskiej).
W związku z tym na zamówienie Senatu RP powstały dwie ekspertyzy prawne [red. zamieściliśmy na dole artykułu]. Autorzy ekspertyz, prof. Hubert Izdebski i mec. Jan A. Stefanowicz, zidentyfikowali kilka problemów, które wymagają pilnego rozwiązania.
1. Zakres podmiotowy prawa o stowarzyszeniach
Zgodnie aktualnym brzemieniem ustawy, prawo tworzenia
stowarzyszeń przysługuje jedynie obywatelom polskim; wymóg ten zostaje złagodzony w art. 4 ustawy, zgodnie z którym mają takie prawo również cudzoziemcy mający miejsce zamieszkania na terytorium Polski, zgodnie z przepisami obowiązującymi obywateli polskich. Cudzoziemcy nie mający miejsca zamieszkania na terytorium RP mogą wstępować do stowarzyszeń, o ile statut stowarzyszenia dopuszcza taką możliwość. Dyskryminacja cudzoziemców w zakresie możliwości tworzenia stowarzyszeń nie ma przy tym żadnego uzasadnienia: taka „nierównościowa” regulacja nie tylko nie wynika z polskiej konstytucji, ale też pozostaje w niezgodzie ze standardami europejskimi i międzynarodowymi. W związku z tym należałoby zmienić przepisy ustawy dotyczące prawa do tworzenia stowarzyszeń zastępując sformułowanie „obywatele polscy” słowem „każdy”. Celowa byłaby też zmiana, zgodnie z którą możliwe stałoby się działanie na terenie Polski oddziałów stowarzyszeń międzynarodowych nie mających siedziby na terytorium RP.
Kolejną zmianą, którą warto by rozważyć, jest zmniejszenie wymaganej do założenia stowarzyszenia liczby osób. Obecnie stworzyć stowarzyszenie może co najmniej 15 osób. Jak argumentuje H. Izdebski, w odniesieniu do np. związków zawodowych liczba ta jest mniejsza i wynosi 10 osób, nie ma też powodu, by w przypadku stowarzyszeń ustanawiać wyższe wymagania. H. Izdebski proponuje zatem, by prawo utworzenia stowarzyszenia przysługiwało 10 osobom, J. A. Stefanowicz natomiast przewiduje jeszcze niższą minimalną liczbę założycieli – 3 osoby. Jednocześnie postuluje, by zrezygnować z obowiązku wyboru komitetu założycielskiego, jeżeli liczba osób zakładających stowarzyszenie jest niewielka (np. do 20 osób), a dla stowarzyszeń o małej liczbie członków (np. do 15 osób) wprowadzić możliwość osobistego nadzoru i odstąpić od wymogu tworzenia w takich stowarzyszeniach organu kontroli wewnętrznej.
Obecnie stowarzyszenie w Polsce mogą założyć jedynie osoby fizyczne. Ani z Konstytucji, ani ze standardów międzynarodowych nie wynika jedna
k konieczność ograniczenia tego prawa w stosunku do osób prawnych. Dlatego też – by uniknąć nieuzasadnionego dyskryminowania osób prawnych w zakresie prawa do zrzeszania się – wypadałoby przyznać im na równi z osobami fizycznymi prawo do tworzenia stowarzyszeń. Zrzeszanie się w formie stowarzyszeń osób prawnych byłoby możliwe jedynie w celach prowadzenia działalności statutowej nie będącej działalnością gospodarczą – a więc w celach niezarobkowych. H. Izdebski proponuje, by w znowelizowanej ustawie zamieścić przepis, zgodnie z którym stowarzyszenie mogłoby założyć co najmniej 5 osób prawnych. Mecenas Stefanowicz z kolei zauważa, że dotychczas nie wypracowano w polskim ustawodawstwie instytucji, która pozwalałaby na wspólne zrzeszanie się różnych rodzajów podmiotów: osób fizycznych z osobami prawnymi i ułomnymi osobami prawnymi. Zasadne byłoby więc poszerzenie możliwości prawa do zrzeszania się i dopuszczenie do tworzenia stowarzyszeń, w których uczestniczyć będą na równych prawach różnego typu podmioty. Kwestią, która będzie wymagała rozstrzygnięcia w tym kontekście, jest dookreślenie, jakie konkretnie typy osób prawnych mogą zrzeszać się w stowarzyszeniach: czy należałoby przyznać takie prawo również np. przedsiębiorcom lub spółdzielcom. Cel, dla którego różnego rodzaju podmioty mogłyby utworzyć stowarzyszenie, byłby nadal celem niegospodarczym.
2. Tryb rejestracji stowarzyszenia
Konstytucja RP nakazuje co do zasady traktować stowarzyszenia tak samo jak fundacje. Obowiązujące przepisy prawa o stowarzyszeniach nie czynią jednak zadość temu wymogowi: ustawa przewiduje dla stowarzyszeń tryb rejestracji wydłużający i komplikujący procedurę, ustanawiając wymóg, zgodnie z którym sąd rejestrowy doręcza organowi nadzorującemu odpis wniosku o rejestrację wraz z załącznikami. Organ nadzorujący ma prawo wypowiedzieć się w sprawie wniosku w terminie 14 dni licząc od dnia jego doręczenia, a także przystąpić, za zgodą sądu, do postępowania jako zainteresowany. By uprościć i przyśpieszyć
procedurę, należy tak przeredagować art. 13 prawa o stowarzyszeniach, by w postępowaniu rejestrowym uczestniczył jedynie komitet założycielski, organowi nadzorującemu pozostawić natomiast – w ramach jego uprawnień nadzorczych – możliwość ingerowania w sytuacji, gdy postanowienia statutu są niezgodne z przepisami prawa. Zmiana tego rodzaju wymagałaby rozbudowania uprawnień organu nadzorczego o prawo żądania zmiany niezgodnych z prawem postanowień statutu.
3. Stowarzyszenia zwykłe
Tworzone przez co najmniej trzy osoby i nie posiadające osobowości prawnej stowarzyszenia zwykłe są formułą, której praktyczne wykorzystanie w Polsce jest nikłe. Jak zauważa H. Izdebski, stowarzyszenia te „powinny być tak powszechnym prawnym instrumentem instytucjonalizacji inicjatyw obywatelskich jak spółki osobowe są powszechnym instrumentem instytucjonalizacji inicjatyw gospodarczych.” Powodów niewykorzystywania instytucji stowarzyszenia zwykłego zapewne jest wiele, przepisy prawa o stowarzyszeniach sprawiają jednak, że formuła ta wiąże się z istotnymi ograniczeniami co do możliwości działania. Zgodnie z art. 42 ustawy, stowarzyszenie zwykłe nie może powoływać terenowych jednostek organizacyjnych, łączyć się w związki stowarzyszeń, zrzeszać osób prawnych, prowadzić działalności gospodarczej, a także przyjmować darowizn, spadków i zapisów oraz otrzymywać dotacji, a także korzystać z ofiarności publicznej. Środki na swoją działalność stowarzyszenie zwykłe uzyskuje ze składek członkowskich. Według H. Izdebskiego celowe byłoby rozważenie takiej modyfikacji ustawy, by – w ramach stwarzania zachęt do korzystania w szerszym niż dotąd zakresie z formuły stowarzyszenia nierejestrowego – umożliwić takim stowarzyszeniom pozyskiwanie środków na działalność również z darowizn pochodzących od ich członków. J. A. Stefanowicz proponuje natomiast, by stowarzyszeniom zwykłym przyznać zdolność prawną, umożliwić im występowanie pod własną nazwą oraz wprowadzić zasadę współwłasności łącznej w odniesieniu do majątku t
akich stowarzyszeń. Postuluje również, by stowarzyszeniom zwykłym przyznać prawo łączenia się w związki stowarzyszeń – zarówno rejestrowe, jak i nierejestrowe.
Przedstawionym pokrótce propozycjom towarzyszy jeszcze szereg rozwiązań bardziej szczegółowych. Czy i które z postulowanych przez H. Izdebskiego i J. A. Stefanowicza rozwiązań znajdą odzwierciedlenie w przepisach projektu nowelizacji Prawa o stowarzyszeniach, przekonamy się prawdopodobnie w najbliższych miesiącach.
Projekt zmian w ustawie prawo o stowarzyszeniach ma zostać przygotowany i przedstawiony przez Senat. Obecnie przygotowania do rozpoczęcia procesu legislacyjnego rozpoczęli eksperci sejmowi. Póki co nie wiadomo kiedy zostanie przedstawiony harmonogram prac na projektem ustawy. Wiadomo jednak, że senatorowie rozważają nie tylko nowelizację ustawy prawo o stowarzyszeniach, ale także uchwalenie nowej ustawy.
Temat ten został także podjęty przez Gazetę Prawną.
Podyskutuj o tym na forum.